ქრისტიანობა პირველი საუკუნიდან აქტიურად ვრცელდებოდა დასავლეთისა და აღმოსავლეთის მიმართულებით. თუმცა, დაახლოებით მეხუთე საუკუნის დასაწყისიდან ქრისტიანობის ორთოდოქსულმა მიმართულებამ ყურადღების კონცენტრირება ხმელთაშუა და შავი ზღვის აუზებზე დაიწყო. აზიის ვრცელ მიწებზე სირიის აღმოსავლეთით კი ქრისტიანთა შორის დიდი ხნის განმავლობაში მხოლოდ ნესტორიანელები ატარებდნენ სამოციქულო საქმიანობას. მხოლოდ მაშინ, როცა მონღოლთა მიერ აზიის დიდი ნაწილის გაერთიანებამ და სავაჭრო გზებზე გაძლიერებულმა მიმოსვლამ უფრო დააახლოვა ევროპა და აზია, დაიწყეს ევროპელმა კათოლიკე მისიონერებმა აზიის შორეული წერტილებისკენ ინტერესის გამოხატვა.
უცნობია ჩინეთში მცხოვრები პირველი კათოლიკე ქრისტიანების ვინაობა. მონღოლთა მმართველობის პერიოდში უკვე გვაქვს მონაცემები ევროპელ მოგზაურებზე, ელჩებზე და ვაჭრებზე, რომლებიც მონღოლთა ვრცელ სამფლობელოში მოგზაურობდნენ და შორეულ ჩინეთამდეც კი აღწევდნენ. მათ შორის ალბათ ყველაზე ცნობილია მარკო პოლო ( 1254-1324 ) და მისი მოგზაურობის ისტორია, რომელმაც ევროპას შორეული აზია გააცნო. ისტორიკოსებისათვის ძვირფასი ცნობებია დაცული საფრანგეთის მეფის- ლუი IX-ის ელჩის უილიამ რუბრუკისა ( 1220-1293 ) და რომის პაპის წარმომადგენლის მონღოლთა ყაენის კარზე- პლანო კარპინის ( 1185-1252 ) ჩანაწერებში. თუმცა, არცერთი მათგანს არ დაუწყია ჩინეთში კათოლიციზმის ქადაგება. მხოლოდ XIII საუკუნის მიწურულს რომის პაპმა ნიკოლოზ IV-მ ( 1227-1292 ) გაგზავნა ჩინეთში ფრანცისკანელი ბერი- ჯოვანი მონტეკორვინი ( 1247-1328 ) კათოლიციზმის საქადაგებლად. სავარაუდოდ, რომის პაპის ამ გადაწყვეტილებაზე გარკვეული გავლენა იქონია ილხანთა ულუსის მეთაურის- აბაღა ხანის ( 1284-1291 ) მიერ 1287 წელს ევროპის ქვეყნებში ელჩად გაგზავნილი ნესტორიანელი ბერის- რაბათ ბარ საუმას ვიზიტმა. ბარ საუმა წარმოშობით თურქი იყო, თუმცა კი ხანბალიკში ( პეიძინგში )[1] დაიბადა(2-94). მისი სტუმრობა და იმის გაგება, რომ ჩინეთშიც ცხოვრობდნენ ქრისტიანები, საინტერესო უნდა ყოფილიყო რომის პაპისათვის. შესაბამისად, 1289 წელს მან ჩინეთისაკენ გაგზავნა ჯოვანი მონტეკორვინი კათოლიციზმის გავრცელების მისიით.
მონტეკორვინი 1289 წელს გაემგზავრა რომიდან ჩინეთისაკენ და მხოლოდ 5 წლის შემდეგ მიაღწია დანიშნულების წერტილს(1-164). მას მფარველობა ჰქონდა მიღებული მონღოლი ყაენისაგან. შესაბამისად მისი საქმიანობა ამ მხრივ დაბრკოლებების გარეშე მიდიოდა. მოსახლეობის კათოლიკობაზე მოსაქცევად მონტეკორვინი საკმაოდ წარმატებულად მოღვაწეობდა. 1300 წლისათვის მის მიერ გაქრისტიანებულების რიცხვი ექვსი ათასიდან ოცდაათ ათასამდე მერყეობდა. 1299 წელს პეკინში ( პეიძინგში ) ააშენა ჩინეთში პირველი კათოლიკური ეკლესია(3). 1305 წელს მეორე ეკლესიაც ააგო, რომელიც საიმპერიო სასახლის წინ მდებარეობდა და თავისი სახელოსნოებიც გააჩნდა. 1304 წელს მონტეკორვინს რომიდან თანაშემწე გამოუგზავნეს. 1307 წელს კი პაპმა კლიმენტი V-მ, მოიხიბლა რა ქრისტიანობის პროგრესით შორეულ აღმოსავლეთში, მონტეკორვინის მიანიჭა პეკინის არქიეპისკოპოსის წოდება და იმავე წელს მასთან გაგზავნა შვიდი ეპისკოპოსი, რომელთაგან მხოლოდ სამმა ჩააღწია ჩინეთში 1308 წელს(3). ფრანცისკანული გადმოცემის მიხედვით მონტეკორვინიმ მონღოლური იუენის დინასტიის ( 元朝-1279-1368 ) იმპერატორი- ყულუგ ყაენი ( 1307-1311 ) მოაქცია კათოლიკობაზე, თუმცა ამ გადმოცემის ჭეშმარიტება ისტორიკოსებს შორის კამათის საგანია(3)(9-388). მონტეკორვინის მოქცეულთა შორის მნიშვნელოვანი ადგილი ეჭირათ ჩინეთში მცხოვრებ სომხებსა და ალანებს. გარდა მისიონერების მიერ მოქცეული კათოლიკეებისა, ჩინეთში იყვნენ ევროპიდან ჩასული ქრისტიანებიც. ამის ნათელი მაგალითია არქეოლოგების მიერ ჩინეთში აღმოჩენილი სამარხის ქვა, რომელიც ეკუთვნოდა ვინმე კატარინა ვილიონის, სავარაუდოდ იტალიელ ვაჭარის ქალიშვილს, რომელიც ჩინეთში დასახლდა(4-346).
მონტეკორვინი ჩინეთში 32 წლიანი აქტიური მოღვაწეობის შემდეგ გარდაიცვალა- 1328 წელს. ამის შემდეგ თორმეტი წლის განმავლობაში კათოლიკური ეკლესია ჩინეთში მეთაურის გარეშე იყო. საინტერესოა, რომ ჩინელი კათოლიკეებისათვის ხელმძღვანელის გაგზავნის თხოვნა რომის პაპს იუენის დინასტიის იმპერატორისაგან მიუვიდა 1338 წელს. მხოლოდ 1342 წელს ჩავიდა რომის პაპის გაგზავნილი ახალი არქიეპისკოპოსი- ჯოვანი მარინოლი ( 1290-1353 ) ჩინეთში. მარინოლიმ აქ ოთხი წელი დაჰყო და 1347 წელს უკან დაბრუნდა- რომში(9-389). ამ პერიოდში დაიწყო იუენის დინასტიის კრიზისი, რომელიც განსაკუთრებით 1350-იანი წლებიდან გამოიკვეთა. შიდა დინასტიური ბრძოლები, ჩინელების აჯანყებები, ეკონომიკური კრიზისი გახდა იუენის დინასტიის დამხობის წინაპირობები. 1368 წელს იუენის დინასტია ჩინეთში დაემხო და დაარსდა ახალი- მინგის დინასტია ( 明朝- 1368-1644 ). მინგის პირველმა იმპერატორმა- ჭუ იუენ ჭანგმა( 朱元璋-1368-1398 ) უცხოეთიდან შემოსული რელიგიების ქადაგება და აღმსარებლობა აკრძალა. XIV საუკუნის შუა ხანებიდან წყაროები კათოლიკე ქრისტიანებზე ჩინეთში თითქმის აღარ მოიპოვება ვიდრე XVI საუკუნემდე.
საინტერესოა რა დამოკიდებულება ჰქონდათ ქრისტიანობის ორ მიმართულების- კათოლიციზმსა და ნესტორიანელობის მიმდევრებს ჩინეთში ერთმანეთისადმი. მათი ურთიერთობის ახსნა რთულდება წყაროების სიმცირის გამო. მონტეკორვინის ჩინეთში მოღვაწეობის დაწყების საწყის ეტაპზე, როგორც ჩანს, ნესტორიანელები აბრკოლებდნენ მის საქმიანობას და მეტოქედ აღიქვამდნენ მას(2-146). როგორც ჩანს, მათი შიში რეალური აღმოჩნდა. ისტორიკოსების უმეტესობა XIV საუკუნეში ჩინეთში ნესტორიანელობის გავლენის შემცირების ერთ-ერთ მთავარ მიზეზად სწორედ კათოლიციზმის შემოსვლას ასახელებენ(3). თუმცა, მეორე მხრივ არქეოლოგიური აღმოჩენებით დასტურდება, რომ ზოგჯერ ნესტორიანელები და კათოლიკეები საერთო სასაფლაოებს აკეთებდნენ(22-89). არსებულ მონაცემებზე დაყრდნობით შეიძლება გამოვიტანოთ დასკვნა, რომ ეს ორი ქრისტიანული მიმდინარეობა ჩინეთში იყვნენ ერთმანეთის კონკურენტები, მაგრამ, რადგან ჩინურ სოციუმში თავისი ფილოსოფიითა და მრწამსით ერთმანეთთან სწორედ ისინი იდგნენ ყველაზე ახლოს, რიგ შემთხვევებში ურთიერთშეთანხმებებიც მიიღწეოდა ხოლმე.
რამ გამოიწვია კათოლიციზმის ასეთი სწრაფი გაუჩინარება ჩინეთში XIV საუკუნის მეორე ნახევარში? შეიძლება ჩამოვთვალოთ რამდენიმე გარემოება, რომლებმაც მოვლენათა ასეთი განვითარება განაპირობეს. უპირველეს ყოვლისა უნდა გამოვყოთ პოლიტიკური ფაქტორი. სწორედ პოლიტიკური ნება იყო ის, რამაც ხელი შეუწყო კათოლიციზმის გავრცელებას ჩინეთში და პოლიტიკური რეალობის ცვლილებამ გამოიწვია მისი დაღმასვლა. მონღოლური იუენის დინასტია ჩინელებისადმი დისკრიმინაციული და დამამცირებელი კანონებით მართავდა ქვეყანას. იმ პერიოდის სოციალურ კიბეზე ჩინელები ყველაზე დაბალ საფეხურზე იდგნენ. ფაქტობრივად ისინი საკუთარ ქვეყანაში აქციეს მონებად(23). შესაბამისად, გასაგებია, რომ ჩინელებში ანტიმონღოლური გრძნობები ძალიან ძლიერ იყო. თავის მხრივ ეს იწვევდა მონღოლების უნდობლობას ჩინელებისადმი. მონღოლები ცდილობდნენ მაქსიმალურად შეემცირებინათ ჩინელების რიცხვი ხელისუფლების აპარატში. მაგრამ, გაუნათლებელ მონღოლებს არ შეეძლოთ თავიანთი რესურსებით შეევსოთ ის უზარმაზარი ადმინისტრაციული აპარატი, რომელიც ჩინეთში საუკუნეების განმავლობაში არსებობდა. ამიტომ, ცარიელი ადგილების შესავსებად, მონღოლები აქტიურად ცდილობდნენ დასავლეთ აზიიდან, განსაკუთრებით სპარსეთიდან და ასევე ევროპიდან მოეწვიათ სწავლულები ჩინეთში. ამას ემატებოდა სავაჭრო ურთიერთობების გაცხოველება დასავლეთთან. შედეგი კი იყო ის, რომ მონღოლები უცხოელებისადმი შემწყნარებლურ კანონებს ატარებდნენ, ესახებოდათ რა ისინი თავიანთ მოკავშირეებათ მათდამი მტრულად განწყობილ ჩინურ სოციუმში. სწორედ მონღოლთა კეთილგანწყობის შედეგად დამკვიდრდნენ და მოღვაწეობდნენ მონტეკორვინი და მისი მიმდევრები ჩინეთში.
პარადოქსულია, მაგრამ სწორედ მონღოლური მმართველი ელიტის კეთილგანწყობა გახდა კათოლიკური ეკლესიის დაღმასვლის ერთ-ერთი მიზეზი მინგის დინასტიის რეჟიმში. მინგის დინასტია იყო იუენის დინასტიის მმართველობის შედეგად ჩინელებში აღმოცენებული ანტიმონღოლური და ზოგადად ანტიუცხოური გრძნობების შესაბამისი პოლიტიკის გამტარებელი დინასტია. რადგანაც კათოლიკობა მონღოლთა წახალისებით შევიდა ჩინეთში და მათი ნებართვითვე ვრცელდებოდა, ჩინელებისათვის კათოლიციზმი მონღოლთა მმართველობასთან ასოცირდებოდა, შესაბამისად მისდამი უარყოფითი დამოკიდებულებაც აქედან მოდის.
მეორე მნიშვნელოვანი ფაქტორია კულტურათა სიშორე. კათოლიციზმი და ზოგადად ქრისტიანობა აღმოსავლეთ აზიისა ( სირია-პალესტინა ) და ბერძნულ-რომაული კულტურის სოციუმში აღმოცენდა. შესაბამისად, ის, რასაც ქრისტიანობა ქადაგებდა, ამ რეგიონის ხალხის აზროვნების მატრიცის ფარგლებში იყო. რაც შეეხება ჩინეთს, ის დასავლეთისაგან დამოუკიდებლად, ინდივიდუალურად ვითარდებოდა. ქრისტიანობის გამოჩენას აქ უკვე დახვდა საზოგადოება ჩამოყალიბებული რწმენა-წარმოდგენებითა და დასავლეთისაგან განსხვავებული ფსიქოლოგიით. ბუნებრივია, ამ ხალხისათვის უფრო რთული იქნებოდა ქრისტიანობის მიღება, რამეთუ ეს ნიშნავდა თითქმის სრულიად ახალ აზროვნებაზე გადაწყობას. ამ პრობლემას მომავალში იეზუიტებიც წააწყდენენ. მათ სცადეს ჩინური კულტურის, ფილოსოფიის ელემენტების შენარჩუნებით და მათი ქრისტიანობის დოგმებთან დაკავშირებით უფრო ორგანულად დაეკავშირებინათ ქრისტიანობა ჩინელი საზოგადოებისათვის. მაგრამ, როგორც აღმოჩნდა, მეტისმეტად მეტი განსხვავებაა ქრისტიანობის დოგმებსა და კონფუციანიზმს, განსაკუთრებით კი ნეოკონფუციანიზმს შორის.
იმის გათვალისწინებით, რომ თვით ჩინური ენისა და კულტურის ძალიან კარგმა მცოდნეებმა- იეზუიტებმაც ვერ შეძლეს კონფუციანიზმისა და ქრისტიანობის დაკავშირება, ბუნებრივია ჩინურ კულტურაში ნაკლებად ჩახედული კათოლიკეები XIII-XIV საუკუნეებში ვერ მოახერხებდნენ ამ მისიის შესრულებას. მეტიც, მათ ამის მცდელობაც კი არ ჰქონიათ. მონტეკორვინიმ შეისწავლა უიღურული ენა, რომელიც იუენის დინასტიის ერთ-ერთი ოფიციალური ენა იყო. მან უიღურულად თარგმნა ფსალმუნებისა და ახალი აღთქმის ნაწილი(3). თუმცა, არ შესრულებულა თარგმანები ჩინურად. ბუნებრივია, ეს კიდევ აღრმავებდა იმ კულტურულ ნაპრალს, რომელიც ისედაც არსებობდა კათოლიკე მისიონერებსა და ჩინელებს შორის.
მესამე ფაქტორია კათოლიკეების მიერ აღებული სამიზნე ობიექტი. აქ ვგულისხმობთ, თუ მათ მიერ კათოლიკობაზე მოქცეულები საზოგადოების რომელ ჯგუფს მიეკუთვნებოდნენ. ახალი კათოლიკეები ძირითადად იყვნენ მონღოლები, სომხები, ალანები, თურქები და ჩინეთში მცხოვრები სხვა არაჩინელები. რა თქმა უნდა მნიშვნელოვანი რაოდენობით იყვნენ ჩინელებიც, უმეტესად გლეხები, საზოგადოების დაბალი ფენების წარმომადგენლები. თუმცა, ინტელექტუალი ჩინელები კათოლიკობისადმი ცუდად იყვნენ განწყობილები. ასეთი პროპორცია შეიძლება ჩაითვალოს კათოლიკე მისიონერების შეცდომად. XIV საუკუნის დასაწყისიდან მონღოლებმა შეცვალეს წინანდელი წამახალისებელი პოლიტიკა უცხოელებისადმი და ყურადღება გაამახვილეს ერთგული ჩინელების დაწინაურებაზე(23). ჩინელები კვლავ დაუბრუნდნენ მართვის აპარატს. ინტელექტუალები, ისევე როგორც ადრე, კვლავ გახდნენ ქვეყნის მამოძრავებელი ბირთვი. ეს განსაკუთრებით გამოიკვეთა მინგის დინასტიის ფარგლებში. ამიტომაც, მისიონერების მიერ მათი გაუცხოება დასრულდა იმით, რომ ჩინელი ინტელექტუალებიც უარყოფითად უყურებდნენ კათოლიკეებსა და მხარს უჭერდნენ მათ გაძევებას ქვეყნიდან. სწავლულების გავლენა საზოგადოებაზე კარგად დაინახეს იეზუიტებმა და მომავალში სწრედ ისინი აქციეს თავიანთ მთავარ სამიზნე ობიექტად. ამან აშკარად გამოიღო შედეგი, რამეთუ მათი დახმარებითა და მფარველობით იეზუიტები შედარებით თავისუფლად მოძრაობდნენ და საქმიანობდნენ ჩინეთში.
კათოლიციზმის ჩინეთში გავრცელების მეორე ტალღა უკავშირდება დიდ გეოგრაფიულ აღმოჩენებს. XV-XVI საუკუნეებში ევროპელებმა გახსნეს საოკეანო გზები და განავითარეს საწყალოსნო ვაჭრობა მსოფლიოს შორეულ რეგიონებთან. მათ შორის ჩინეთთანაც. პირველი ევროპული ქვეყანა, რომელმაც მინგის დინასტიის მიერ ჩაკეტილი პოლიტიკის დაწყების შემდეგ ჩინეთთან დაამყარა კონტაქტი, იყო პორტუგალია. პორტუგალიელები, როგორც დიდი გეორგაფიული აღმოჩენების ეპოქის პიონერები, XVI საუკუნის ბოლომდე ინარჩუნებდნენ ერთ-ერთ წამყვან პოზიციას საერთაშორისო ვაჭრობაში, განსაკუთრებით კი აღმოსავლეთით. 1494 წელს ტორდესილიასში, შემდეგ კი 1529 წელს სარაგოსაში ესპანეთმა და პორტუგალიამ დადეს ხელეკრულება რომის პაპის დამტკიცებით, რომლის მიხედვითაც მათ გაინაწილეს გავლენის სფეროები- აზორის კუნძულების დასავლეთით ტერიტორია ესპანელების სფეროდ გამოცხადდა, აღმოსავლეთით კი პორტუგალიელების. 1557 წელს პორტუგალიელებმა მინგის დინასტიისაგან მიიღეს უფლება კუნძულ მაკაოზე ( 澳门 ) დაფუძნებულიყვნენ და აქედან ევაჭრათ ჩინეთთან(9-354). თუმცა კი, ქვეყნის კონტინენტურ ნაწილზე შესვლის უფლება მათ არ მიეცათ.
პორტუგალიელების მფარველობის ქვეშ ჩინეთში შესვლა დაიწყეს იეზუიტებმა(7-363). ზოგადად, დიდი გეოგრაფიული აღმოჩენების დროს ეკლესია თან მიჰყვებოდა ვაჭრობას. ქრისტიანობის გავრცელებით ახალ აღმოჩენილ მიწებზე, ევროპული სახელმწიფოები ამ ტერიტორიებს არამხოლოდ მათი პოლიტიკური და ეკონომიკური გავლენის ქვეშ აქცევდნენ, არამედ თავიანთი კულტურის გავლენის ქვეშაც შეჰყავდათ ისინი. ასე მოხდა ამერიკის კონტინენტზე მოსახლე ინდიელებისა და ფილიპინების შემთვევაშიც. თუმცა, სხვაგვარად წარიმართა ქრისტიანობის გავრცელების მცდელობა შორეულ აღმოსავლეთში. აქ ევროპელებმა შედარებით რბილი მიდგომა გამოიყენეს. კერძოდ, შეეცადნენ ადგილობრივი კულტურის უკეთ გაგებით ამ კულტურის გადმოსახედიდან აეხსნათ ხალხისათვის ქრისტიანობის ჭეშმარიტება. ასეთი მიდგომა გამოწვეული იყო რამდენიმე ფაქტორით. პირველი- ამერიკისა და აფრიკის კონტინენტთან შედარებით განსხვავებული სიტუაცია იყო იაპონიასა და ჩინეთში. ამ ქვეყნებში ევროპელებს დახვდათ მრავალსაუკუნოვანი ისტორიული განვითარების შედეგად ჩამოყალიბებული პოლიტიკური სტრუქტურა, განსხვავებული აზროვნებისა და ღირებულებების საზოგადოება. ამავდროულად, ამ ქვეყნების სამხედრო პოტენციალი მოცემული პერიოდისათვის საკმაოდ მაღალი იყო. ბუნებრივია, აქ არც ძალისმიერი მეთოდების გამოყენება გამოდგებოდა და არც კათოლიკე მისიონერების ძველებური ხისტი პოლიტიკა. მეორე ფაქტორი იყო თვით იეზუიტების დამოკიდებულება. განსხვავებით სხვა კათოლიკური ორდენებისაგან, იეზუიტები გამოირჩეოდნენ განათლებულობით, მეცნიერებასთან სიახლოვით, განსხვავებული აზროვნებისადმი შედარებითი ლოიალურობით.
იეზუიტების ჩინეთში შესვლის ისტორია შეიძლება დავიწყოთ 1579 წლიდან, როცა იტალიელი იეზუიტი- მიქაელ რუჯიერი ( 1543-1607 ) ალესანდრო ვალინიანოს ( 1539-1606 ) მითითებით მაკაოზე გადავიდა ჩინური ენისა და კულტურის შესასწავლად. სამი წლის შემდეგ რუჯიერის შეუერთდა მეორე ახალგაზრდა იეზუიტი- მატეო რიჩი ( 1552-1610 ). ეს ორი პიროვნება, განსაკუთრებით კი უკანასკნელი მათგანი ითვლება ჩინეთში იეზუიტების მისიის დამფუძნებლად. ისინი გულმოდგინედ ეუფლებოდნენ ჩინურ ენას, სწავლობდნენ ჩინურ ეტიკეტს, კითხულობდნენ კონფუციანიზმის კლასიკურ ნაწარმოებებს(7-363). ამ ყველაფერს კი იყენებდნენ მთავრობის მოხელეებთან დასაახლოვებლად. არც რიჩისა და არც რუჯიერის არ ჰქონდა კორუფციისადმი მიდრეკილება, მათ უბრალოდ ამ მოხელეების კეთილგანწყობა და მფარველობა სჭირდებოდათ კონტინენტურ ჩინეთში გადასასვლელად და იქ სამოღვაწეოდ.
საზოგადოების ინტელექტუალური ნაწილის კეთილგანწყობის მოპოვების მეთოდი სოციუმზე გასასვლელად ჯერ კიდევ იაპონიაში შესვლისას გამოიყენეს იეზუიტებმა. ცნობილი იეზუიტი ფრანცისკ ქსავიე ( 1506-1552 ) და თვით ვალინიანოც მხარს უჭერდნენ იაპონიაში ბუდისტურ სამღვდელოებასთან დაახლოების იდეას, რადგან ეს უკანასკნელი იყო იაპონიის საზოგადოების ძირითადი ინტელექტუალური მასა(10-2)(11-464). ხშირად ხდებოდა, რომ ბუდისტები ესწრებოდნენ იეზუიტების ქადაგებას და დებატებსაც მართავდნენ(24-36). მათი მფარველობით თავდაპირველად იეზუიტებმა იაპონიაში დიდი სარგებელი ნახეს. ჩინეთის შემთხვევაში საზოგადოების ყველაზე გავლენიანი და ინტელექტუალური ნაწილი არა ბუდისტები, არამედ კონფუციონიზმის მიმდევარი სახელმწიფო მოხელეები იყვნენ.
რუჯიერიმ და რიჩიმ, ჩინურ კულტურასა და ეტიკეტში განსწავლულობით, ასევე თავისი თანამედროვე ევროპული მეცნიერების სანიმუშო ცოდნით მოახერხეს დაახლოებოდნენ რიგ მაღალი თანამდებობის პირებს მთავრობაში. 1601 წელს რიჩი პეკინში ( პეიძინგში ) მიიწვია იმპერატორმა ვანლიმ ( 万历- 1563-1620 ). რიჩიმ იმპერატორის კეთილგანწყობა და მანდარინის[2] პოსტიც კი მოიპოვა(1-164). იმპერატორის მფარველობის ქვეშ რიჩის დიდი სარბიელი გაეხსნა. ის გახდა პირველი ევროპელი, ვინც აკრძალულ ქალაქში (故宫 ) შევიდა, მას ჰქონდა წვდომა საიმპერიო ბიბლიოთეკის ნებისმიერ ნაწილზე. რაც მთავარია, რიჩის მისცეს უფლება პეკინში აეგო კათოლიკური ტაძარი. აღსანიშნავია, რომ მისი ასეთი წარმატება საიმპერატორო კარზე გამოიწვია არამხოლოდ ჩინური ენისა და ეტიკეტის დაუფლებამ, არამედ მისმა ღრმა ცოდნამ მათემატიკასა და ასტრონომიაში. მან თარგმნა ევკლიდეს „ელემენტები“ ჩინურად, შეადგინა რამდენიმე მსოფლიოს რუკა, ანგარიშობდა მზის დაბნელების თარიღებს(9-398)(11-466). ეს ყველაფერი ჩინელ ინტელექტუალებში მისადმი პატივისცემას ბადებდა. 1610 წელს რიჩი პეკინში გარდაიცვალა და იქვე დაკრძალეს. რიჩის მიეწერება კონტინენტური ჩინეთის ტერიტორიაზე სამოქმედო სარბიელის გახსნის ღვაწლი, ასევე მან პირადად მონათლა 2 000-მდე ჩინელი(1-166).
იეზუიტების ჩინეთში მოღვაწეობას მთავრობის წრეებში ყველა სიხარულით არ შეხვედრია. მათ მრავალი მოწინააღმდეგე ყავდათ, რომლებიც მიიჩნევდნენ, რომ იეზუიტების იდეები ეწინააღმდეგებოდა კონფუციანიზმს, თვითონ იეზუიტები კი ევროპული სახელმწიფოების აგენტები იყვნენ და შესაბამისად მათი საქმიანობა აკრძალული უნდა ყოფილიყო. ამ აზრის იყო ნანძინგის რიტუალებისა და ტრადიციების მინისტრი- შენ ცუეც (沈傕 )(18-62). მისი წყალობით 1617 წელს გამოიცა ედიქტი, რომელიც კრძალავდა ჩინეთში იეზუიტების ყოფნას(7-365). შედეგად ბევრი იეზუიტი დაიჭირეს, ზოგი მაკაოზე გადაასახლეს. თუმცა, იეზუიტების განდევნა დიდხანს არ გაგრძელებულა. 1627 წელს გაქრისტიანებული კონფუციანისტის- სუ კუანგცის ( 徐光启- 1562-1633 ) რიტუალებისა და ტრადიციების მინისტრად დანიშვნამ სიტუაცია იეუზუიტების სასარგებლოდ შემოატრიალა(7-365). სუ კუანგცი ჯერ კიდევ 1600 წელს შეხვდა მატეო რიჩის და ევკლიდეს „ელემენტების“ თარგმნაში აქტიურად მონაწილეობდა(8). 1607 წელს რიჩის მიერ მოინათლა. მინისტრად დანიშვნის შემდეგ მოახერხა იეზუიტები დაებრუნებინა ჩინეთში. სუ ასევე ცდილობდა იმპერატორისათვის ეჩვენებინა ევროპულ სახელმწიფოებთან კარგი ურთიერთობის დადებითი მხარეები მისთვის ევროპული არტილერიის დემონსტრაციით, რომელიც მანჯურიელების გააქტიურების წინააღმდეგ კარგი იარაღი იქნებოდა(8). თუმცა, მან ვერ მოახერხა ევროპული არტილერიის მინგის დინასტიის სამხედრო არსენალში დანერგვა. რაც შეეხება იეზუიტების დაბრუნებას ჩინეთში, ამისათვის მან საინტერესო მეთოდს მიმართა. საიმპერატორო კარზე მოეწყო ერთგვარი გამოცდა- კონფუციანისტ, მუსლიმ და იეზუიტ ასტრონომს უნდა გამოეთვალა მზის დაბნელების თარიღი(7-356-356). ზუსტი მხოლოდ იეზუიტის მიერ შემოთავაზებული ვარიანტი აღმოჩნდა. ამიტომ, იმპერატორმა სუს დაავალა ჩინელი სწავლულებისა და იეზუიტებისაგან შეედგინა ჯგუფი, რათა ევროპულ ასტრონომიასა და მათემატიკაზე დაყრდნობით შეედგინათ ახალი კალენდარი. მეცნიერება კვლავაც ტრამპლინის როლს თამაშობდა ჩინეთში იეზუიტების საქმიანობის გაფართოებაში. იმპერატორის წყალობის დაბრუნება აისახა იეზუიტების სამისიონერო საქმიანობაზეც- 1637 წლისათვის ჩინეთში უკვე 40 000-მდე მონათლული აღირიცხებოდა(1-166).
კიდევ ერთი გარდამტეხი მომენტი ჩინეთში იეზუიტებისათვის იყო 1644 წელი. ამ წელს მოვლენები ელვის სისწრაფით განვითარდა და ორი დინასტია შეიცვალა. წლის დასაწყისში მინგის დინასტია დაეცა აჯანყებულების შეტევის ქვეშ. აჯანყებულთა ლიდერმა ლი წ’ ჩენმა ( 李自成-1606- 1645 ) შუნის დინასტიის ( 顺潮 ) დაარსება გამოაცხადა, მაგრამ იმავე წელს მანჯურიელებთან ბრძოლაში დამარცხდა. მანჯურიელებმა დაიკავეს პეკინი და ცინგის დინასტია დაარსეს ( 清朝-1644-1911 ). ცინგის დინასტიის პირველი იმპერატორის შუნ ჭ’-ს ( 顺治- 1628-1661 ) მცირეწლოვანების გამო, სახელმწიფოს მისი ბიძა- დორგონი ( 1612-1650 ) მართავდა. პეკინში იეზუიტთა მისიის მეთაურმა- იოჰან ადამ შალ ფონ ბელმა ( 1591-1666 ) მალევე აუღო სიტუაციას ალღო და დორგონის სახელზე მემორიალი დაწერა. მისდა მოულოდნელად, ის მეორე დღესვე დაიბარეს საიმპერატორო კარზე და თვით დორგონს შეხვდა(9-400). დორგონმა მას და იეზუიტებს მფარველობა აღუთქვა. თვითონ ფონ ბელს კი მანდარინის ტიტული მიანიჭა და საიმპერიო ობსერვატორიის დირექტორად დანიშნა(11-468). დორგონის გარდაცვალების შემდეგ ფონ ბელი იმპერატორ შუნ ჭ’-ს კეთილგანწყობით სარგებლობდა და მისი მრჩევლის თანამდებობაც მიიღო. იმპერატორის მფარველობის ქვეშ იეზუიტებმა ჩინეთის მასშტაბით არაერთი ეკლესია ააგეს და 114 200-მდე პიროვნება მონათლეს(9-405).
იმპერატორ შუნ ჭ-ს გარდაცვალების შემდეგ ტახტზე მისი ვაჟი- ქანგსი ( 康熙-1661-1722 ) ავიდა. მცირეწლოვანების გამო მთავრობას მისი ოთხი რეგენტი მართავდა. ამ პერიოდში გააქტიურდა ანტიქრისტიანული ფრთა საიმპერიო კარზე და რეგენტების დახმარებით მოახერხეს იეზუიტების შევიწროება. ფონ ბელი დააპატიმრეს და მცირედით გადარჩა სიკვდილით დასჯას(9-405)(18-62). მხოლოდ ქანგსის მიერ 1668-1669 წლებში იმპერიის სადავეების თავის ხელში აღების მერე მოახერხეს იეზუიტებმა ძველებური მდგომარეობის დაბრუნება(15-462). მათი აღდგენა ამჟამადაც გამოცდის მეშვეობით მოხდა. ქანგსიმ დაავალა კონფუციანსტ და იეზუიტ ასტრონომს მზის დაბნელების თარიღის გამოთვლა. მსგავსად 50 წლის წინანდელი შედეგისა, ამჯერადაც იეზუიტი ასტრონომის მიერ შემოთავაზებული თარიღი დაემთხვა რეალურს. ქანგსიმ კვლავ იეზუიტები აღადგინა საიმპერიო ობსერვატორიის დირექტორად(9-406). ეს იმპერატორი ძალიან აფასებდა იეზუიტების განათლებულობასა და ჩინურ კულტურაში ჩახედულობას. მან თავის კარზე მოიწვია მრავალი მათგანი სამეცნიერო სფეროში სამოღვაწეოდ. იეზუიტების აქტიური მუშაობის შედეგი იყო ქანგსის მიერ 1692 წელს გამოცემული ედიქტი, რომლითაც ბრძანებდა, რომ ჩინეთის მასშტაბით არავის ჰქონდა უფლება ხელი შეეშალა იეზუიტების საქმიანობისათვის. ფაქტობრივად მათ სრულიად გაეხსნათ გზა სამოციქულო საქმიანობისათვის(12-133)(13-35).
მიუხედავად იეზუიტების მოღვაწეობის აშკარა წარმატებისა, კათოლიციზმის მეორე ტალღა ჩინეთში მე-18 საუკუნის დასაწყისში დასრულდა. 1721 წელს იმპერატორმა ქანგსიმ აკრძალა ჩინეთში კათოლიკეების მოღვაწეობა და ზოგადად კათოლიციზმის მიმდევრობა. თუკი 1692 წლის ედიქტში იმპერატორი აქებს ქრისტიანობას(14-11), 1721 წლის ბრძანებულებაში ამბობს, რომ ქრისტიანობაც ისეთივე არაფრის მომტანი რელიგიაა, როგორც ტაოიზმისა და ბუდიზმის სექტები(25-5). რამ გამოიწვია იმპერატორ ქანგსის ქრისტიანობისადმი დამოკიდებულების ასეთი რადიკალური ცვლა? მისი ეს ნაბიჯი იყო დასკვნითი შედეგი იმ პროცესისა, რომელსაც უწოდებენ „პოლემიკა ჩინურ ტრადიციებზე“.
„პოლემიკა ჩინურ ტრადიციებზე“ ხანგრძლივი პროცესი იყო და ჯერ კიდევ მატეო რიჩის დროიდან დაიწყო. მატეო რიჩიმ დაუდო სათავე იეზუიტების „გამანდარინებას“. მან დაიწყო კონფუციანისტი მთავრობის მოხელეების მსგავსად ჩაცმა, თმისა და წვერის დაყენება(1-164). რიჩი მხოლოდ გარეგანი დამსგავსებით არ შემოიფარგლა, არამედ მან ღრმად შეისწავლა კონფუციონიზმის სახელმძღვანელოები და მხარს უჭერდა იმ იდეას, რომ თავდაპირველი კონფუციონიზმი ქრისტიანობის მოსამზადებელ ეტაპს წარმოადგენდა და არ ეწინააღმდეგებოდა მას(17-69). ხოლო, კონფუციონიზმის ის სახე, რაც ცინგის დინასტიაში არსებობდა, იყო ნეოკონფუციანისტების[3] მიერ ორიგინალური კონფუციონიზმის დამახინჯება(10-4). რიჩის ნაშრომებიდანვე გამოიკვეთა საკითხები, რომლებიც შემდეგ ამ პოლემიკის ქვაკუთხედად იქცა: 1. მსხვერპლშეწირვა კონფუცისადმი. 2. მსხვერპლშეწირვა წინაპრებისადმი. 3. თარგმანის საკითხი(16-20). აქ ნახსენები მსხვერპლშეწირვა არ გულისხმობს ცოცხალი არსების მსხვერპლად მიძღვნას, არამედ აქ იგულისხმება სპეციალური, ძალადობას მოკლებული რიტუალების სერია, რომლის მიზანი იყო კონფუცისა და წინაპრების სულებისადმი პატივისცემის გამოხატვა. რიჩის აზრით ეს რიტუალები არ შეიძლებოდა ჩათვლილიყო წარმართობად და კერპთაყვანისმცემლობად. კონფუცისადმი აღვლენილ რიტუალს ის უყურებდა, როგორც ბრძენისადმი პატივსაცემ ღონისძიებას. ხოლო, წინაპრებისადმი მიძღვნილი რიტუალები კი მისი გადმოსახედიდან უბრალოდ მშობლის პატივისცემის გამოხატულება იყო(10-6)(17-68).
უფრო მეცნიერული კუთხის იყო თარგმანის საკითხი. საქმე ისაა, რომ ჩინური ენის სპეციფიკიდან გამომდინარე რიგი ტერმინების თარგმნა ჩინურად ძალიან გართულდა. ლათინური deus ანუ ღმერთი პირდაპირ ჩინურში ტრანსლიტერაციით ვერ გადავიდოდა, საჭირო გახდა მისი თარგმნა. რუჯიერიმ და რიჩიმ მონახეს რამდენიმე ვარიანტი- 上帝,天,天主(9-400). განსაკუთრებით რთული გახდა ტერმინ 天-ის მიღება მათთვის, ვინც კარგად არ იცნობდა ჩინურ კულტურას. საქმე ისაა, რომ 天-ის მნიშვნელობა ჩინურ ენაში ასევე არის ცა, ამინდი. ზოგი მისიონერის აზრით ეს თარგმანი შეუსაბამობაში მოდიოდა ლათინურ deus-თან, რამეთუ მათი აზრით 天 უბრალოდ ბუნებრივ ფენომენს აღნიშნავდა და არ ჰქონდა ტრანსცენდენტური არსების მნიშვნელობა(6-2).
რიჩის იდეებს იეზუიტთა წრეებშიც ყავდა მოწინააღმდეგეები, თუმცა ეს განსხვავება კონფლიქტის დონემდე არ გადაზრდილა. სიტუაცია გართულდა 1630-იანი წლებიდან, როცა ჩინეთში სხვა კათოლიკური ორდერები- ფრანცისკანელები, დომინიკელები, ავგუსტინელები შევიდნენ(7-366). მათ ძალიან მწვავე რეაქცია ჰქონდათ იეზუიტების მიერ ჩინური კულტურის ელემენტების ქრისტიანობასთან შეთანხმებაზე. ასეთი რექაცია ნაწილობრივ გამოწვეული იყო იმით, რომ არცერთი ამ ორდერის წარმომადგენელი არ ცდილობდა ჩინური კულტურისა და ენის შესწავლას ისე, როგორც იეზუიტები. ისინი ზედაპირულად აფასებდნენ კონფუციანისტურ რიტუალებსა თუ ტრადიციულ მსხვერპლშეწირვებს და მათ კერპთაყვანისმცემლობის გამოვლინებად აღიქვამდნენ(17-69). მოითხოვდნენ მათ აბსოლუტურ უარყოფას გაქრისტიანებული ჩინელებისაგან. ასეთი მოთხოვნა თავის მხრივ მრავალგვარ პრობლემას უქმნიდა ჩინეთში ქრისტიანობის გავრცელებას, რამეთუ ტრადიციისა და კონფუცის სწავლებების უარყოფა ჩინელისათვის ეროვნულობის უარყოფის ტოლფასი იყო, მითუმეტეს ინტელექტუალურ წრეებში. ამის გამო მათ არც მაღალი ეშელონის პირებთან ჰქონდათ კარგი ურთიერთობა ჩინეთში. შესაბამისად, ახალი ორდერების აქტივობას ჩინეთში ქრისტიანობის გავრცელების დიდი ზრდა ნამდვილად არ მოჰყოლია.
არის კიდევ მეორე მიზეზი, თუ რატომ იყო ასეთი შეურიგებელი დაპირისპირება იეზუიტებსა და ზემოთ ჩამოთვლილ ორდერებს შორის- პოლიტიკური მოტივი. საქმე ისაა, რომ ამა თუ იმ რელიგიური ორდერის უკან რომელიმე ძლიერი ევროპული ქვეყანა იდგა. ამ ქვეყნების გავლენის ან დადებული სავაჭრო თუ პოლიტიკური შეთანხმების შედეგად ისინი არაქრისტიან ქვეყნებში იღებდნენ სამოციქულო საქმიანობის წარმართვის უფლებას. მაგალითად, იეზუიტები ჩინეთში პორტუგალიის დახმარებით შევიდნენ. რაც შეეხება ფრანცისკანელებს, დომინიკელებსა და ავგუსტინელებს, ისინი ესპანეთის სამეფოს წარმომადგენლებად გვევლინებიან ამ შემთხვევაში. აღსანიშნავია, რომ ამ ორდერების დაპირისპირება არ შემოიფარგლებოდა მხოლოდ ჩინეთით. ასე ხდებოდა თითქმის ყველა კოლონიასა თუ სავაჭრო პარტნიორ ქვეყანაში, იქნებოდა ეს იაპონია, ჩინეთი თუ სხვა. ზოგჯერ დაპირისპირება იმდენად იძაბებოდა ხოლმე, რომ რომის პაპის ჩარევა ხდებოდა საჭირო. თავის მხრივ რომის პაპის გადაწყვეტილებაზე ამა თუ იმ ტერიტორიაზე რომელი ორდერი გაენაწილებინა გავლენას ახდენდა პოლიტიკური სიტუაცია ევროპაში.
ვერ ვიტვყით, რომ პოლემიკის დასრულებისა და კონსენსუსის მიღების მცდელობა არ ყოფილა. 1667 წლის დეკემბრიდან 1668 წლის იანვრის ბოლომდე სამხრეთ ჩინეთში- კუანგჭოუში ( 广州 ) გაიმართა ამ ორდერების წარმომადგენლების კრება. კრებას ესწრებოდა 19 იეზუიტი, 1 ფრანცისკანელი და 3 დომინიკელი ბერი(19-42). მათ მიიღეს გადაწყვეტილება, რომ იეზუიტების მიერ ადგილობრივი ტრადიციების ნაწილობრივი შენარჩუნება მისაღებია და არ ეწინააღმდეგება კათოლიციზმის დოგმებს. თუმცა კი, რამდენიმე დომინიკელი და ფრანცისკანელი ბერი, ვინც ესწრებოდა ამ კრებას, ევროპაში დაბრუნების შემდეგ კვლავ იეზუიტების წინააღმდეგ ილაშქრებდნენ(9-462).
ასეთი შეხვედრებისა და გადაწყვეტილებების მნიშვნელობა დიდი არ იყო, რადგან მთავარი გადაწყვეტილება რომის პაპს უნდა მიეღო. XVII საუკუნის 80-იან წლებამდე რომის პაპები მხარს უჭერდნენ იეზუიტების საქმიანობას ჩინეთში. მდგომარეობა შეიცვალა 80-იანი წლების დასაწყისიდან, როცა ჩინეთის სივრცეში შემოვიდა კიდევ ერთი სამისიონერო ორგანიზაცია- პარიზის საერთაშორისო სამისიონერო საზოგადოება. ლუი XIV (1638-1715) შორეულ აღმოსავლეთში გავლენის გასაფართოვებლად ჩინეთში გზავნიდა ფრანგ იეზუიტებს, რომლებიც მეცნიერების რომელიმე დარგში იყვნენ გაწაფულები(15-461). 1680 წელს რომის პაპმა ჩინეთში ფუძიენის ( 福建 ) ოლქის ქრისტიანების ზედამხედველად განაწესა შარლ მეგრო( 1652-1730 )(19-37). მეგროს მიერ გადადგმული ნაბიჯების შედეგად „პოლემიკამ ჩინურ ტრადიციებზე“ დაძაბულობის პიკს მიაღწია. 1693 წელს მან გამოსცა ბრძანებულება, რომელიც კათოლიკეებს ჩინეთში უკრძალავდა კონფუცისა და წინაპრებისადმი მიძღვნილ რიტუალებში მონაწილეობას და თარგმანებში ღმერთის აღსანიშნად 天-ისა და 上帝-ს გამოყენებას(9-408)(19-41).
რადგანაც ეს ბრძანებულება მეგროს გამოცემული იყო და არა პაპის, ამიტომ მას თავდაპირველად დიდი გამოძახილი არ მოჰყოლია. თუმცა, მეგროს გამოცემული ბრძანებულება უკვე ნიშანი იყო იმისა, რომ რომში იცვლებოდა დამოკიდებულება ჩინურ ტრადიციებზე პოლემიკის შესახებ. მართლაც, სულ რაღაც 11 წლის შემდეგ, 1704 წელს რომის პაპმა კლიმენტი XI-მ ( 1700-1721 ) გამოსცა ბულა, რომელიც იმეორებდა მეგროს ბრძანებულების შინაარსს. პაპის გამოცემული ბულა უკვე კანონი იყო ნებისმიერი მისიონერისა თუ ზოგადად კათოლიკესათვის. ფაქტობრივად, ამან დაუსვა წერტილი პოლემიკას ჩინურ ტრადიციებზე კონსერვატორული იდეების სასარგებლოდ(15-463).
რა რეაქცია ჰქონდა ჩინეთის იმპერატორს ამ პოლემიკაზე და პაპის ბულაზე? ცნობილია, რომ იმპერატორი ქანგსი პოლემიკაში ოფიციალურად 1700 წლიდან ჩაება(9-408). რა თქმა უნდა მისი პოზიცია იეზუიტების მხარეს იყო. მას არაერთი იეზუიტი ჰყავდა აყვანილი სამსახურში და თვითონვე დაწერა იესოს საქებარი პამფლეტი(6-2). მას შემდეგ რაც პაპმა ბულა გამოსცა, ჩინეთში გაგზავნა თავისი წარმომადგენელი ბულის განსახორციელებლად- შარლ ტომას დე ტურნონი ( 1668-1710 ). ტურნონი და მეგრო 1706 წლის მიწურულს შეხვდნენ ქანგსის. მეგროსთან შეხვედრისას ქანგსი იმდენად აღშფოთდა მისი უცოდინრობით ჩინურ კულტურასა და ენაში, რომ სასახლიდან გააგდო ის. რაც შეეხება ტურნონს, მან იმპერატორს მოახსენა პაპის ბულის შინაარსი. ბუნებრივია, ქანგსისათვის დაუშვებელი იყო ჩინეთში ამ ბულის ამოქმედება. ტურნონი მაინც ჯიუტად შეუდგა მისიის შესრულებას, შედეგად კი აუკრძალეს ჩინეთში დარჩენა და მაკაოზე გადაასახლეს(9-410).
ქანგსიმ პაპის ბულის საპასუხოდ გამოსცა ბრძანება, რომ თუ ვინმეს სურდა ჩინეთში კათოლიციზმის ქადაგება, უნდა ეხელმძღვანელა ე.წ. „რიჩის დირექტივებით“(14-12). გარდა ამისა უნდა დაედოთ პირობა, რომ ჩინეთში შესვლის შემდეგ აღარ დაბრუნდებოდნენ ევროპაში(9-410)(10-1). ქანგსის ეს ნაბიჯი სავსებით გასაგებია. რეალურად პაპის ბულა ჩინელი კათოლიკეებისაგან მოითხოვდა ჩინეთის საიმპერატორო კართან შედარებით რომის პაპს უფრო დამორჩილებოდნენ. ბუნებრივია, ასეთი მოთხოვნა მიუღებელია ნებისმიერი სუვერენული სახელმწიფოსათვის. ქანგსის ბრძანებულებაში გამოჩნდა, რომ ის სრულებითაც არ იყო ქრისტიანობის წინააღმდეგი. პირიქით, მისი ადრინდელი საქმიანობა ამის საპირისპიროს მეტყველებს. მას მხოლოდ სურდა საკუთარი ეროვნული ინტერესების დაცვა. რაც შეეხება „რიჩის დირექტივებს“, ესაა მატეო რიჩისა და ალესანდრო ვალინიანოს მიერ შედგენილი ჩინეთში სამისიონერო საქმიანობის წარმართვის სახელმძღვანელო დოგმები(10-2). ამ დირექტივებში წარმოდგენილია რიჩის აზრები ჩინური კულტურისა და კათოლიციზმის თანაშეწყობის შესახებ. იეზუიტების პოზიცია ჩინური ტრადიციების შესახებ პოლემიკაში სწორედ ამ დირექტივებს ეყრდნობოდა.
ქანგსიმ პაპის ბულის საპასუხოდ გამოსცა ბრძანება, რომ თუ ვინმეს სურდა ჩინეთში კათოლიციზმის ქადაგება, უნდა ეხელმძღვანელა ე.წ. „რიჩის დირექტივებით“(14-12). გარდა ამისა უნდა დაედოთ პირობა, რომ ჩინეთში შესვლის შემდეგ აღარ დაბრუნდებოდნენ ევროპაში(9-410)(10-1). ქანგსის ეს ნაბიჯი სავსებით გასაგებია. რეალურად პაპის ბულა ჩინელი კათოლიკეებისაგან მოითხოვდა ჩინეთის საიმპერატორო კართან შედარებით რომის პაპს უფრო დამორჩილებოდნენ. ბუნებრივია, ასეთი მოთხოვნა მიუღებელია ნებისმიერი სუვერენული სახელმწიფოსათვის. ქანგსის ბრძანებულებაში გამოჩნდა, რომ ის სრულებითაც არ იყო ქრისტიანობის წინააღმდეგი. პირიქით, მისი ადრინდელი საქმიანობა ამის საპირისპიროს მეტყველებს. მას მხოლოდ სურდა საკუთარი ეროვნული ინტერესების დაცვა. რაც შეეხება „რიჩის დირექტივებს“, ესაა მატეო რიჩისა და ალესანდრო ვალინიანოს მიერ შედგენილი ჩინეთში სამისიონერო საქმიანობის წარმართვის სახელმძღვანელო დოგმები(10-2). ამ დირექტივებში წარმოდგენილია რიჩის აზრები ჩინური კულტურისა და კათოლიციზმის თანაშეწყობის შესახებ. იეზუიტების პოზიცია ჩინური ტრადიციების შესახებ პოლემიკაში სწორედ ამ დირექტივებს ეყრდნობოდა.
რომში პოზიცია ქანგსის მიერ გადადგმული ნაბიჯების მერეც არ შეუცვლიათ. მეტიც, 1715 წელს რომის პაპმა კლიმენტი XI-მ გამოსცა ახალი ბულა, რომელშიც თითქმის იმეორებდა 1704 წლის ბულის შინაარსს. თუმცა, ამ ბულაში ასევე აღნიშნული იყო, რომ გარდა კონფუცისა და წინაპრებისადმი მიძღვნილი ღონისძიებებისა ჩინელ კათოლიკეებს შეეძლოთ სხვა ჩინური ტრადიციების დაცვა, რომლებიც არ იყვნენ ათეისტური ან კერპთყვანისმცემლური ბუნების(9-411). მაგრამ, ეს „კომპრომისი“ არაფრის მომცემი იყო, რადგან კონფუცისა და წინაპრებისადმი შესაწირის მიძღვნა ჩინური კულტურის საძირკველში იდო და საზოგადოების ყველა ფენას აერთიანებდა. ბუნებრივია მისი დათმობა ვერ მოხერხდებოდა. რომის პაპის 1715 წლის ბულის გაცნობის შემდეგ ქანგსიმ თქვა, რომ არასოდეს არ წაეკითხა მსგავსი უაზრო დოკუმენტი და ქრისტიანობა ბუდიზმისა და ტაოიზმის „საცოდავ“ სექტებს შეადარა(16-21). პარადოქსულია, რომ სწორედ ქანგსიმ 1692 წლის ბრძანებულებაში აღნიშნა ქრისტიანობის აღმატებულება ზემოთ დასახელებულ ორ რელიგიასთან- ბუდიზმსა და ტაოიზმთან(13-36). თუმცა თითქმის 30 წელში სიტუაცია იმდენად შეიცვალა, რომ მისი დამოკიდებულება ამ საკითხისადმი 180 გრადუსით შემოტრიალდა. 1721 წელს მან გამოსცა ჩინეთში ქრისტიანობის ქადაგების აკრძალვის ბრძანებულება(9-411). ყველა კათოლიკე მისიონერი განდევნეს კონტინენტური ჩინეთიდან. დარჩნენ მხოლოდ მეცნიერი იეზუიტები, რომლები საიმპერატორო კარის ობსერვატორიის ხელმძღვანელის თანამდებობას 1805 წლამდე ინარჩუნებდნენ(11-472). ქანგსის 1721 წლისა და იონგჭენგის (雍正-1723-1735) 1724 წლის კათოლიკური მისიონერიზმის აკრძალვის შემდეგ, კათოლიკობის ქადაგება იატაკქვეშა საქმიანობად იქცა. ევროპელი მისიონერები საიდუმლოდ შედიოდნენ ჩინეთში და ქადაგებდნენ კათოლიციზმს, თუმცა რა თქმა უნდა მათი რიცხვი მცირე იყო(18-63).
ამგვარად დასრულდა ჩინეთში კათოლიციზმის გავრცელების მეორე ეტაპი. განსხვავებით პირველისაგან, მეორე ეტაპმა უფრო დაახლოვა ერთმანეთთან ჩინეთი და დასავლეთი. თუ იუენის დინასტიის დროს ჩინეთის კათოლიკეებს წლები სჭირდებოდათ, რომ რომისათვის ხმა მიეღწიათ, XVII საუკუნეში კონტაქტები გახშირდა და შესაბამისად კავშირი კათოლიციზმის ცენტრთანაც უფრო მყარი იყო. შედეგად, კათოლიციზმზე მოქცეულთა რიცხვიც გაიზარდა. მაგრამ, მეორე ეტაპის მთავარი შედეგი არა რელიგიური, არამედ წმინდა ინტელექტუალური იყო, რაშიც იეზუიტებს ლომის წვლილი მიუძღვით. რამდენადაც იეზუიტები განათლებული პირები იყვნენ და ზოგიერთი გამორჩეული მეცნიერიც იყო, ისინი საქმეს პროფესიულად მიუდგნენ, შეისწავლეს ჩინური ენა და კულტურა, ევროპას გააცნეს ამ შორეული აღმოსავლეთის ლეგენდებით მოსილი იმპერიის რეალური სახე. ევროპულ ენებზე ითარგმნა ჩინური ლიტერატურის კლასიკური ნაწარმოებები, დაიწერა ჩინეთის ისტორიები, რომლებიც უშუალოდ ჩინურ წყაროებს ეფუძნებოდა(12-134). თავის მხრივ ჩინეთში შეიტანეს ევროპული მეცნიერული ცოდნა. ამის მაგალითი იყო ევკლიდესა და სხვა მეცნიერების ნაწარმოებების თარგმნა, კალენდარის შემუსავება. რომის პაპის მხრიდან შეურიგებელმა პოზიციამ გამოიწვია ჩინეთის იმპერატორის მიერ კათოლიკობის ქადაგების აკრძალვა ჩინეთში. ქანგსის ამ გადაწყვეტილებას მხარს უჭერდნენ და პრაქტიკაში ახორციელებდნენ შემდეგი რამდენიმე იმპერატორიც(25-14). 1814 წელს იმპერატორმა ძიაცინგმა ( 嘉庆- 1796-1820 ) დააკანონა კათოლიციზმის გამავრცელებლების სიკვდილით დასჯა. მომდევნო იმპერატორმა ტაოკუანგმა ( 道光- 1820-1850 ) კიდევ უფრო „დახვეწა“ ეს კანონი: ქრისტიანობის გამავრცელებლები ისჯებოდნენ სიკვდილით, ხოლო ქრისტიანობის მიმდევრები თუ არ მოინანიებდნენ და არ შეიცვლიდნენ სარწმუნოებას იგზავნებოდენ სინძიანგში ( 新疆- ჩინეთის უკიდურესი დასავლეთი პროვინცია ) მუსლიმი ბეგების მონებად(20-336)(21-53). თავდაპირველად ეს კანონი მხოლოდ კათოლიკეებზე ვრცელდებოდა, მაგრამ მალევე პროტესტანტებსაც შეეხო. ვიდრე XIX საუკუნის შუა ხანებამდე, ჩინეთში კათოლიკობა ძალიან შევიწროებულ პირობებში არსებობდა და წყაროებიც ამ პერიოდის კათოლიკეებზე ჩინეთში ძალიან მწირია. ჩინეთში კათოლიციზმის გავრცელების ახალი- მესამე ეტაპი დაიწყო პირველი ოპიუმის ომის ( 1839-1842 ) შემდეგ(12-133).
გამოყენებული ლიტერატურა:
- Zheng Qian, China’s ethnic groups and religions, China international press, Beijing, 2010
- Philip Jenkins, The lost history of Christianity, Harper Collins e-books, 2013
- Catholic church of China, https://en.wikipedia.org/wiki/Catholic_Church_in_China
- Francis A. Rouleau, The Yangchow Latin Tombstone as a Landmark of Medieval Christianity in China, Harvard Journal of Asiatic Studies, Vol. 17, No. 3/4 (Dec., 1954), pp. 346-365
- Europeans in Medieval China, https://en.wikipedia.org/wiki/Europeans_in_Medieval_ChinaFredrik Fällman, Salvation and Modernity: Intellectuals and Faith in Contemporary China, University press of America, 2008
- Denis Twitchett and John Fairbank, The Cambridge history of China, Volume 8, The Ming Dynasty, 1368 – 1644, Part 2, Cambridge university press, 2008
- Richard Stone, scientist fete Chinas supreme polymath, science volume 318, published by AAAS, http://science.sciencemag.org/content/318/5851/733.full?rss=1
- 谢选骏,基督教与中国民族主义,谢选骏全集第三十七版,2016 https://books.google.ge/books?id=jymVDAAAQBAJ&pg=PR1&dq=%E9%98%8E%E5%BD%93&source=gbs_selected_pages&cad=3#v=onepage&q=%E9%98%8E%E5%BD%93&f=falsehttp://www.cclw.net/gospel/new/zgjhlsjy/htm/chapter07.html
- Paul A. Rule, What were “the directives of Matteo Ricci” regarding the Chinese rites? University of San-Francisco, 2014
- Agustin Udias, Jesuit Astronomers in Beijing 1601-1805, Quarterly Journal of the Royal Astronomical Society, Vol. 35, NO. 4/DEC, P. 463, 1994
- Zhidong Hao, Macao history and society, Hong Kong university press, 2011
- Don Alvin Pittman, Toward a Modern Chinese Buddhism: Taixu’s Reforms, University of Hawaii press, 2001
- 冯尔康,康熙帝第二次南巡优遇传教士·浙江禁教·容教令出台——从中国天主教史角度看康熙帝政治, 安徽大学学报杂志,2015
- The Cambridge History of Christianity: Volume 7, Enlightenment, Reawakening and Revolution 1660-1815, Cambridge University press, 2006
- Marcia R. Ristaino, The Jacquinot Safe Zone: Wartime Refugees in Shanghai, Stanford university press, 2008
- Robert Richmond Ellis, They Need Nothing: Hispanic-Asian Encounters of the Colonial Period, University of Toronto, 2012
- E. Mungello, The Great Encounter of China and the West, 1500–1800, Rowman & Littlefield Publishers, Nov 1, 2012
- 许 序 雅 , 许 璐 斌 , 17 世 纪 天 主 教 修 会 对 远 东 传 教 权 的 争 夺, 浙江师范大学 人文学院,2010
- Robert Samuel Maclay, With Characteristic Sketches and Incidents of Missionary Operations and Prospects in China Carlton & Porter, 1861 . https://books.google.ge/books?id=BZAPAAAAIAAJ&q=mohammedan&redir_esc=y#v=onepage&q=mohammedan%20slaves%20to%20beys&f=false
- Elijah Coleman Bridgman, Samuel Wells Williams , The Chinese Repository, Volume 6, Maruzen Kabushiki Kaisha, 1838
- Wilhelm Baum, Dietmar W. Winkler, The church of the east, a concise history, RoutledgeCurzon, 2003
- ნანა გელაშვილი, მონღოლთა ბატონობა ჩინეთში, 2018
- ნანა გელაშვილი, იაპონია საუკუნეთა ლაბირინთებში, გამომცემლობა „უნივერსალი“, თბილისი, 2012
- 朱满珍,康雍乾禁教时期广东的天主教, 华南师范大学,2003
[1] ხანბალიკს მონღოლები ეძახდნენ პეკინს ( პეიძინგი ). პირდაპირი თარგმანით ნიშნავს „ჩინელების ქალაქს“.
[2] ასე უწოდებდნენ ევროპაში ჩინელ კონფუციონისტებს, რომლებიც ხელისუფლებაში მსახურობდნენ.
[3] სონგის დიანსტიის ( 宋朝- 969-1279 ) პერიოდში მოღვაწე გამოჩენილი მოაზროვნეები, რომლებმაც უფრო დახვეწეს და განავრცეს კონფუცის სწავლებები, შედეგად კი ნეოკონფუციანიზმი ჩამოყალიბდა.
ავტორი: ოთარ ჭიღლაძე
Discussion about this post